Een kasteel is een verdedigbaar en bewoonbaar bouwwerk uit de late middeleeuwen (1000 – 1500) bedoeld voor het instandhouden van de machtspositie van één familie.
In deze definitie komen een aantal begrippen naar voren als verdedigbaarheid, machtpositie en late middeleeuwen.
Een bouwwerk is verdedigbaar als deze zich kon weren tegen aanvallen zoals die in de middeleeuwen zich voordeden. In Nederland moet je je daar over het algemeen geen legers van duizenden tot de tanden bewapende soldaten bij voorstellen (alhoewel deze aanvallen wel zijn voorgekomen). Meestal waren dit enkele goed uitgeruste ridders te paard en een groep van 10 tot 50 boeren die onder de wapenen waren geroepen. De meeste versterkte huizen waren daar dan ook op gericht. Een gracht met daarbinnen een gebouw met muren van minimaal 60 cm dikte was een zeer goed te verdedigen huis.
Uiteraard waren er ook situaties waarin wel degelijk een leger optrad. Dit zijn dan ook meestal de kastelen van de hoogstgeplaatsten (graven en hertogen). Deze kastelen waren dan ook veel beter verdedigbaar, muren van 1 m dikte vormen dan geen uitzondering.
Een kasteel is niet alleen een bouwwerk voor verdediging maar straalt ook status en macht uit. Het is de materiële representatie van een positie die een familie in de maatschappij heeft. De macht en de rechtspositie werden hiermee tot uitdrukking gebracht. Het is naar mijn mening niet het bouwwerk van een dorp of commune maar van een familie gericht op de instandhouding van deze positie van de familie. Het kasteel hoeft daarom ook niet door de familie bewoond te worden zolang het in bezit en ter beschikking is van deze familie.
De kastelen zijn met name in de late middeleeuwen (na het jaar 1000) ontstaan. In deze periode was het gezag en het geweldsmonopolie onvoldoende belegd bij een centraal gezag. Hierdoor zag de elite zich genoodzaakt zichzelf te verdedigen. Het jaar 1000 is gekozen om de wallen, walringburchten uit te sluiten, omdat dit verdedigingswerken waren bedoeld voor het achterland of een geheel dorp. Kastelen die na 1500 zijn gebouwd, hebben hun verdedigende functie veelal verloren, maar behouden vaak wel hun representatieve functie om status en macht uit te stralen.
Het einde van het kasteel tijdperk is een overgang naar een ander gebruik van deze gebouwen. Dit komt omdat kastelen over gingen in forten (Vredestein, Loevestein, Muiderslot) of bestaande kastelen werden meer lusthoven (Middachten, Duivenvoorde) of de huizen van de nieuwe rijken werden in kasteel-stijl opgetrokken (Cannenburg, Huis te Linschoten, Biljoen).
Zie ook Nieuwe kastelen.
| Reijen - Middeleeuwse kastelen in Nederland( blz. 10) | 1500 |
| Janssen - 1000 jaar kastelen, blz 12 | 1550 |
| Kransberg - Kastelengids (blz 7) | 1500 |
| Eliëns - Kastelen in Gelderland (blz 7) | 1600 |
| Oirschot - Kastelen in Noord-Brabant | 1550 |
| Broecke - kastelen in Zeeland | 1400 |
| Groesbeek - Middeleeuwse kastelen in Noord-Holland | < 1550 |
| Olde Meierink - Kastelen en ridderhofsteden in Utrecht | 1600 |
| Olde Meierink - Kastelen in Limburg | < 1800 |
| Jas e.a. - Kastelen in Gelderland | 1600 |
Middeleeuwse kastelen zijn gebouwd na 1000 en vóór 1500.